ترجمه های آیه (فارسی – انگلیسی)
تفسیر های آیه
تفسیر نور (محسن قرائتی)
قُلْ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ «53»
بگو: «اى بندگان من كه بر نفس خويش اسراف (و ستم) كرده‌ايد! از رحمت خداوند مأيوس نشويد، همانا خداوند همه‌ى گناهان را مى‌بخشد، زيرا كه او بسيار آمرزنده و مهربان است.»
نکته ها
آيات قبل تهديدى براى افراد مغرور بود و اين آيه به گناهكاران پشيمان بشارت مى‌دهد.
در تمام كلمات اين آيه لطف و مهر الهى نهفته است:
1. پيام بشارت را رسول خدا صريحاً اعلام كند. «قُلْ»
2. خداوند انسان را مخاطب قرار داده است. «يا»
3. خداوند همه را بنده‌ى خود و لايق دريافت رحمتش دانسته است. «عِبادِيَ»
4. گناهكاران بر خود ستم كرده‌اند و به خدا ضررى نرسانده‌اند. «أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ»
5. يأس از رحمت، حرام است. «لا تَقْنَطُوا»
6. رحمت او محدود نيست. «رَحْمَةِ اللَّهِ» ( «رَحْمَةِ اللَّهِ» به جاى «رحمتى» رمز جامعيّت رحمت است، چون لفظ «اللَّهِ» جامع‌ترين اسم اوست).
7. وعده‌ى رحمت قطعى است. «إِنَّ اللَّهَ»
8. كار خداوند بخشش دائمى است. «يَغْفِرُ»
9. خداوند همه‌ى گناهان را مى‌بخشد. «الذُّنُوبَ»
10. خداوند بر بخشش همه‌ى گناهان تأكيد دارد. «جَمِيعاً»
11. خدا بسيار بخشنده و رحيم است. «إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ»
خداوند با اين همه رأفت و مهربانى اعلام مى‌كند كه تهديدهاى آيات قبل، براى تربيت انسان‌هاست نه انتقام و كينه.
جلد 8 – صفحه 188
در فرهنگِ قرآن، اسراف معناى وسيعى دارد كه علاوه بر اسراف در مال، شامل اسراف در نفس و جان نيز مى‌شود. بدين معنى كه انسان در بهره‌گيرى از استعدادها و ظرفيّت‌هاى وجودى خود از حدّ اعتدال خارج شده و دچار افراط و تفريط گردد.
مراد قرآن از اينكه مى‌فرمايد: خداوند همه گناهان را مى‌بخشد، آن نيست كه انسان گناه كند و بگويد خدا مى‌آمرزد، بلكه مراد آن است كه همه گناهان هر قدر هم بزرگ باشند قابل آمرزش است و نبايد از رحمت الهى مأيوس بود و طبيعتاً راه دريافت آمرزش الهى، توبه و جبران گناه است كه در آيه بعد آمده است.
پیام ها
1- قوانين و احكام الهى در حد اعتدال است و نافرمانى مردم، تجاوز از حدّ اعتدال است. «أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ»
2- در بخشش الهى نوع گناه و مقدار آن تفاوتى ندارد. «الذُّنُوبَ جَمِيعاً»
3- يأس از رحمت الهى جايز نيست. «لا تَقْنَطُوا»
4- آمرزش گناه اقتضاى رحمت خداوند است. «رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ»
5- اميد به مغفرت زمينه آمرزش است. لا تَقْنَطُوا … إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ
6- اين خداوند است كه همه لغزش‌ها را مى‌بخشد. «إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ» به جاى «انه الغفور»
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
فَأَصابَهُمْ سَيِّئاتُ ما كَسَبُوا وَ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْ هؤُلاءِ سَيُصِيبُهُمْ سَيِّئاتُ ما كَسَبُوا وَ ما هُمْ بِمُعْجِزِينَ (51) أَ وَ لَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (52) قُلْ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ (53) وَ أَنِيبُوا إِلى رَبِّكُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ (54) وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذابُ بَغْتَةً وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ (55)
ترجمه
پس رسيد بآنها بديهاى آنچه كسب كردند و كسانيكه ستم كردند از اينها بزودى ميرسد بآنها بديهاى آنچه كسب كردند و نيستند آنها عاجز كنندگان
آيا ندانستند كه خدا فراخ ميگرداند روزى را براى هر كه بخواهد و تنگ ميگرداند همانا در اين هر آينه آيت‌ها است براى گروهى كه ايمان مى آورند
بگو اى بندگان من كه زياده روى نموديد بر ضرر خودتان نوميد نشويد از رحمت خدا همانا خدا ميآمرزد گناهان را تمامى همانا او آمرزنده مهربانست
و بازگشت كنيد بسوى پروردگارتان و انقياد نمائيد براى او پيش از آنكه بيايد شما را عذاب پس يارى كرده نشويد
و پيروى كنيد بهترين چيزى را كه فرستاده شد بسوى شما از پروردگارتان پيش از آنكه بيايد شما را عذاب ناگاه با آنكه
جلد 4 صفحه 504
شما ندانيد وقت آن را.
تفسير
خداوند متعال جزاى بد اعمال بد قارون و اتباع او را كه در گفتار تبعيت از او نمودند يا قول او را پسنديدند بآنها رسانيد و اينكه از جزاء ببد تعبير شده و ميشود براى ازدواج كلام يعنى جور بودن سخن است مانند و جزاء سيئة سيئة مثلها و از كفار قريش و امثال آنها هم كه در باره پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم و اهل بيت اطهارش از هيچگونه ظلمى دريغ ننمودند انتقام خواهد كشيد و جزاء بد اعمال بدشان را در دنيا و آخرت بآنها خواهد رسانيد و آنان نميتوانند خدا را عاجز از اجراء مراد خود كنند و مقصود او را از او فوت نمايند چنانچه در مكه مبتلا بقحط و غلا شدند و در جنگ بدر بزرگانشان مقتول و اسير گشتند و صدق وعده خداوند ظاهر گرديد و عجب در آنست كه آنها امر توسعه و تضييق روزى را بدست خدا ميدانستند و با وجود اين بمال و جاه خودشان مغرور و از ياد خدا غافل ميشدند و اظهارات سابقه را مينمودند كه ما بدانش خودمان ثروت‌مند شديم با آنكه خداوند بر حسب مصلحت بندگان را غنى و فقير مينمايد و اهل ايمان ميدانند حكمت آنرا و در بسيارى از موارد معرفت بآن پيدا ميكنند و از آن معرفتشان بخداى يگانه زياد ميشود و بندگان خدا هر قدر معصيت كار باشند و بر خودشان بزيادى گناه جنايت وارد نموده باشند نبايد مأيوس از رحمت خدا باشند چون يأس از رحمت حق بخودى خود از معاصى كبيره است و خداوند تمام گناهان را هر قدر بزرگ باشد مى‌آمرزد چون او بسيار آمرزنده و مهربان است اگر مقرون بتوبه و انابه بدرگاه خدا و انقياد از احكام او و اخلاص در عمل گردد پيش از مشاهده عذاب الهى نه بعد كه ديگر وقت توبه گذشته و خدا و اولياء او با چنين مجرمى كمك نخواهند نمود و غير شرك را بدون توبه هم ممكن است بيامرزد چون آمرزش آن را معلّق بمشيّت خود فرموده و فضل و كرم او بيش از اينها است ولى منوط بقبول ولايت ائمه اطهار است چون اگر كسى قائل بولايت يكى از آن ذوات مقدسه نباشد محكوم بكفر واقعى است اگر چه بعضى از احكام اسلام از قبيل طهارت ظاهرى بر او مرتب شود و توبه از كفر بايمان و انقياد از او امر خدا و پيغمبر و امام است و آن عبارت از متابعت و
جلد 4 صفحه 505
پيروى بهترين كتب آسمانى است كه قرآن منزل از جانب خدا است بسوى بندگان خود براى هدايت آنها بوسيله بيانات خانواده و بيتى كه محيط وحى و تنزيل است و اينكه بعضى از مفسّرين متابعت از بهترين نازل شده را عبارت از پيروى واجب و حرام دانسته‌اند و بعضى از واجب و مستحب و بعضى از ناسخ و غير اينها را كه منسوخ و مباح و مرخّص باشد غير احسن خوانده‌اند بنظر حقير حسنى ندارد چون تمام احكام قرآن بجاى خود حسن و احسن و دين اسلام اكمل اديان است و بايد بهتر بودن آن از ساير اديان حقّه در زمان خود و ساير كتب سماوى مراد باشد نه بهتر بودن بعضى از احكام اين دين از بعضى ديگر كه ذكر شد و در خاتمه تأكيد فرموده نزول عذاب را براى تهديد و تصريح بآنكه ناگهانى و بى‌خبر خواهد بود و ظاهرا همان عذاب موعود در آيه اوّل است كه بيان شد و بر آنها وارد گرديد و در روايات متعدّده از ائمه اطهار تصريح شده كه آيه دالّه بر مغفرت گناهان هر قدر باشد مخصوص بشيعيان امير المؤمنين و ائمه طاهرين عليهم السّلام است و از امير المؤمنين عليه السّلام نقل شده كه نيست در قرآن آيه‌ئى كه وسيعتر باشد در رحمت و مغفرت از يا عبادى الّذين أسرفوا تا آخر و از پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم نقل شده كه دوست ندارم كه دنيا و ما فيها از آن من باشد و اين آيه نباشد و گفته‌اند در باره بعضى از اهل ارتداد و كسانيكه تصوّر مينمودند گناهشان مغفور نميشود مانند وحشى قاتل حمزه سيّد الشهداء نازل شده ولى اعتبار بعموم كلام است نه خصوص مورد و واضح است كه مراد مغفرت تمام گناهان بدون قيد و شرط نيست چون لازمه اين الغاء تمام عقوبات معاصى است بلكه يا معلّق به مشيّت است كه در آيات ديگر ذكر شده و يا مقيّد بتوبه و انابه و لذا بلا فاصله بعد از اين آيه امر بآن شده و اين اقوى در نظر است و اللّه اعلم
جلد 4 صفحه 506
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
قُل يا عِبادِيَ الَّذِينَ أَسرَفُوا عَلي أَنفُسِهِم لا تَقنَطُوا مِن رَحمَةِ اللّه‌ِ إِنَّ اللّه‌َ يَغفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحِيمُ (53)
بفرما اي بندگان من كساني که زياده روي كرديد در معاصي بر نفوس خود نااميد نشويد از رحمت الهي بدرستي که خداوند ميآمرزد گناهان را جميع آنها را بدرستي که او خود او هم بسيار آمرزنده و هم بسيار رحم كننده است.
در اخبار دارد که اينکه آيه شريفه
ارجي آية في كتاب اللّه
است يعني از تمام آيات الهي اميدوارتر است.
قُل خطاب بپيغمبر است که بندگان من را از قول من بفرما بآنها يا عِبادِيَ اخبار بسياري داريم که اينکه آيه مخصوص بشيعيان است لكن مراد حفظ ايمان است که اگر با ايمان از دنيا رفت و موفق بتوبه شد و لو مشرك باشد موحد شد كافر باشد ايمان آورد ضال باشد هدايت شد مؤمن باشد گنه‌كار موفق بتوبه شد که خلاصه با ايمان از دنيا رفت مشمول ( يا عبادي) است الَّذِينَ أَسرَفُوا عَلي أَنفُسِهِم اسراف در معاصي نموده و لو زيادتر از كف درياها باشد يا از ريگ بيابانها باشد يا از ستاره آسمانها باشد لا تَقنَطُوا مِن رَحمَةِ اللّه‌ِ که نااميدي از رحمت گناهش بزرگتر است از ساير معاصي.
إِنَّ اللّه‌َ يَغفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً جمع محلّي بالف و لام و تأكيد بجميعا دلالت بر عموم دارد و اينکه آيه شريفه منافي با آيه شريفه وَ لَيسَت‌ِ التَّوبَةُ لِلَّذِين‌َ يَعمَلُون‌َ السَّيِّئات‌ِ حَتّي إِذا حَضَرَ أَحَدَهُم‌ُ المَوت‌ُ قال‌َ إِنِّي تُبت‌ُ الآن‌َ- الايه نساء آيه 22 نيست زيرا اولا مغفرت با توبه فرق دارد توبه يكي از
جلد 15 – صفحه 331
اسباب مغفرتست ممكن است خداوند بدون توبه هم بيامرزد چنانچه در حديث قدسيست که فرمود
«اغفر و لا ابالي»
و ثانيا توبه بعد از معاينه اجباريست توبه نيست مثل توبه كفار و مشركين در روز قيامت و مثل توبه فرعون که أَدرَكَه‌ُ الغَرَق‌ُ قال‌َ آمَنت‌ُ أَنَّهُ لا إِله‌َ إِلَّا الَّذِي آمَنَت بِهِ بَنُوا إِسرائِيل‌َ و ثالثا اينکه آيه شريفه ترغيب بنده‌گانيست بتوبه که مأيوس نباشند و قبل از معاينه موفق بتوبه شوند.
إِنَّهُ هُوَ الغَفُورُ الرَّحِيمُ غفور است ميآمرزد حتي از نامه عمل هم محو ميفرمايد و از نظر ملائكه كتبه هم ميبرد و احدي نيست که شهادت دهد و رحيم است بازاء هر معصيتي عبادتي در نامه عملش ثبت ميشود چنانچه ميفرمايد إِلّا مَن تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صالِحاً فَأُولئِك‌َ يُبَدِّل‌ُ اللّه‌ُ سَيِّئاتِهِم حَسَنات‌ٍ فرقان آيه هفتاد.
نکته های آیه
۱ – پیامبر(ص)، مأمور ابلاغ پیام امیدبخش رحمت و آمرزش خداوند به بندگان گنه کار (قل یعبادى الذین أسرفوا على أنفسهم لاتقنطوا من رحمة اللّه)
۲ – گناه و اسراف، مانع از تقرب انسان به خداوند است. (قل یعبادى الذین أسرفوا) از این که خداوند، پیامبر(ص) را مأمور ابلاغ پیام رحمت الهى به گنه کاران کرده و خود آنان را مستقیماً مورد خطاب قرار نداده است، مى تواند بیانگر حقیقت یاد شده باشد.
۳ – گناه، نوعى اسراف و تجاوز از حد اعتدال است. (قل یعبادى الذین أسرفوا على أنفسهم) «سرف» (ریشه «أسرفوا») به معناى تجاوز از حد اعتدال است.
۴ – مجموعه قوانین و احکام خداوند، در حد اعتدال و به دور از افراط و تفریط (قل یعبادى الذین أسرفوا على أنفسهم) از تعبیر اسراف درباره گناه – که به معناى عمل نکردن به قوانین و احکام الهى است – برداشت یاد شده به دست مى آید.
۵ – گناه، جنایتى علیه خود و تعدى به جان خویشتن است. (قل یعبادى الذین أسرفوا على أنفسهم) برداشت بالا از تعبیر «أنفسهم» به همراه «على» به دست مى آید. از این رو بسیارى از مفسران عبارت «أسرفوا على أنفسهم» را به «جنوا علیها» معناکردند (روح المعانى آلوسى و الکشاف زمخشرى).
۶ – ضرر و زیان گناه و اسراف، متوجه خود انسان است. (الذین أسرفوا على أنفسهم) برداشت یاد شده از آمدن لفظ «على» به دست مى آید.
۷ – لطف و عنایت خداوند به بندگانش، بسیار شدید است. (قل یعبادى الذین أسرفوا) برداشت بالا از ندا کردن گنه کاران با عنوان عبودیت و نیز اضافه شدن «عباد» به ضمیر جلاله «ى» به دست مى آید.
۸ – خداوند، تمامى گناهان خرد و کلان و کم و زیاد بندگانش را مى آمرزد. (إنّ اللّه یغفر الذنوب جمیعًا) در آیه شریفه دو مطلب وجود دارد: ۱- جمع آمدن واژه «ذنوب» به همراه الف و لام تعریف که دلالت بر استغراق دارد; ۲- آمدن «جمیعاً» که حال مؤکد براى «الذنوب» است. این دو مى رساند که تمامى گناهان – از هر نوع و به هر مقدار که باشد – بى هیچ استثنایى، شامل غفران الهى خواهد شد.
۹ – یأس و ناامیدى از رحمت خداوند، در عین وعده او به آمرزش تمامى گناهان بندگان، امرى بى جا و نامعقول است. (لاتقنطوا من رحمة اللّه إنّ اللّه یغفر الذنوب جمیعًا) جمله «إنّ اللّه یغفر الذنوب جمیعاً» به منزله تعلیل براى جمله «لاتقنطوا…» مى باشد; یعنى، از رحمت خدا مأیوس نشوید; چون او همه گناهان را مى آمرزد. با این حساب یأس از رحمت خدا، امرى بى جا و نامعقول است.
۱۰ – مأیوس شدن بندگان از رحمت خداوند – هرچند گناهانشان بسیار باشد – حرام است. (لاتقنطوا من رحمة اللّه إنّ اللّه یغفر الذنوب جمیعًا)
۱۱ – آمرزش تمامى گناهان بندگان، مقتضاى ذات خداوند است. (لاتقنطوا من رحمة اللّه إنّ اللّه یغفر الذنوب جمیعًا) آمدن اسم جلاله به صورت اسم ظاهر (اللّه یغفر) به جاى ضمیر (إنّه یغفر)، مى تواند گویاى حقیقت یاد شده باشد.
۱۲ – امید به رحمت و لطف خداوند، زمینه آمرزش تمامى گناهان از سوى او است. (لاتقنطوا من رحمة اللّه إنّ اللّه یغفر الذنوب جمیعًا) توصیه به مأیوس نشدن از رحمت خداوند، در حقیقت سفارش به امید داشتن به لطف و رحمت او است; تا از این رهگذر بتوان به آمرزش او دست یافت.
۱۳ – تجلى رحمت خداوند در آمرزش بندگان گنه کار (لاتقنطوا من رحمة اللّه إنّ اللّه یغفر الذنوب جمیعًا)
۱۴ – تنها خداوند، غفور (بسیار آمرزنده) و رحیم (مهربان) است. (إنّه هو الغفور الرحیم) آمدن ضمیر فصل «هو» بیانگر حصر است.
۱۵ – گستردگى و انحصار غفران و رحمت خداوند، مقتضى آمرزش تمامى گناهان خرد و کلان بندگان است. (إنّ اللّه یغفر الذنوب جمیعًا إنّه هو الغفور الرحیم) برداشت یاد شده با توجه به این نکته است که جمله «إنّه هو الغفور…» در مقام تعلیل براى جمله پیشین «إنّ اللّه یغفر…» مى باشد; یعنى، چون تنها خداوند غفور و رحیم است، تمامى گناهان را مى آمرزد.
۱۶ – ترغیب گنه کاران، به توبه و استغفار از سوى خداوند (یعبادى الذین أسرفوا … لاتقنطوا من رحمة اللّه… إنّه هو الغفور الرحیم)
تفسیر روایی اهل بیت درباره آیه
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- قِیلَ لِأَمِیرِ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) صِفْ لَنَا الْمَوْتَ؟ فَقَالَ: عَلَی الْخَبِیرِ سَقَطْتُمْ هُوَ أَحَدُ ثَلَاثَهًِْ أُمُورٍ یَرِدُ عَلَیْهِ إِمَّا بِشَارَهًٌْ بِنَعِیمِ الْأَبَدِ وَ إِمَّا بِشَارَهًٌْ بِعَذَابِ الْأَبَدِ وَ إِمَّا تَحْزِینٌ وَ تَهْوِیلٌ وَ أَمْرُهُ مُبْهَمٌ لَا یَدْرِی مِنْ أَیِّ الْفِرَقِ هُوَ فَأَمَّا وَلِیُّنَا الْمُطِیعُ لِأَمْرِنَا فَهُوَ الْمُبَشَّرُ بِنَعِیمِ الْأَبَدِ وَ أَمَّا عَدُوُّنَا الْمُخَالِفُ عَلَیْنَا فَهُوَ الْمُبَشَّرُ بِعَذَابِ الْأَبَدِ وَ أَمَّا الْمُبْهَمُ أَمْرُهُ الَّذِی لَا یُدْرَی مَا حَالُهُ فَهُوَ الْمُؤْمِنُ الْمُسْرِفُ عَلَی نَفْسِهِ لَا یَدْرِی مَا یَئُولُ إِلَیْهِ حَالُهُ یَأْتِیهِ الْخَبَرُ مُبْهَماً مَخُوفاً ثُمَّ لَنْ یُسَوِّیَهُ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ بِأَعْدَائِنَا لَکِنْ یُخْرِجُهُ مِنَ النَّارِ بِشَفَاعَتِنَا فَاعْمَلُوا وَ أَطِیعُوا لَا تَتَّکِلُوا وَ لَا تَسْتَصْغِرُوا عُقُوبَهًَْ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ فَإِنَّ مِنَ الْمُسْرِفِینَ مَنْ لَا تَلْحَقُهُ شَفَاعَتُنَا إِلَّا بَعْدَ عَذَابِ ثَلَاثِمِائَهًِْ أَلْفِ سَنَهًْ.
امام علی (علیه السلام)- شخصی به امیرالمؤمنین (علیه السلام) عرض کرد: «مرگ را برایم وصف کن». حضرت فرمود: «با مرد آگاهی روبرو شده‌اید. مرگ یکی از سه امری است که بر آدمی وارد می‌شود: یا نوید به نعمت‌های جاودان است و یا خبری است به عذاب همیشگی؛ و یا اندوهگین نمودن و ترسانیدن است، و کار شخص «محتضر» مبهم می‌باشد، زیرا نمی‌داند جزء کدامیک از این سه گروه خواهد بود؛ امّا انسانی که دوستدار و مطیع ما باشد، به نعمت‌های جاودان نوید داده شده، و دشمنانی که با ما سر ستیز دارند، عذاب ابدی در پیش خواهند داشت و امّا آن کس که وضعش معلوم نیست و نمی‌داند سرانجامش چه خواهد شد، مؤمنی است که به زیان خود زیاده روی نموده و مشخص نیست سرانجامش به کجا خواهد کشید، خبر مبهم و ترسناکی به او می‌رسد، ولی خداوند هرگز او را با دشمنان ما برابر نخواهد کرد، و به شفاعت ما او را از جهنّم بیرون می‌آورد، پس کار نیک انجام دهید و از خدا اطاعت کنید. مطمئن نباشید و سزای گناه را از طرف خدا ناچیز مشمارید! زیرا شفاعت شامل حال «مسرفین» نخواهد شد، مگر بعد از سیصدهزار سال.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۵۰
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- {فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ وَ} عَنْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ: مَا فِی الْقُرْآنِ آیَهًٌْ أَوْسَعُ مِنْ یَا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا الْآیَهًَْ. وَ قِیلَ: إِنَّ هَذِهِ الْآیَهًُْ نَزَلَتْ فِی وَحْشِیٍّ قَاتِلِ حَمْزَهًَْ حِینَ أَرَادَ أَنْ یُسْلِمَ وَ خَافَ أَنْ لَا یُقْبَلَ تَوْبَتُهُ فَلَمَّا نَزَلَتِ الْآیَهًُْ أَسْلَمَ، فَقِیلَ: یَا رَسُولَ اللهِ (صلی الله علیه و آله) هَذِهِ لَهُ خَاصَّهًًْ أَمْ لِلْمُسْلِمِینَ عَامَّهًًْ؟ فَقَالَ (صلی الله علیه و آله): بَلْ لِلْمُسْلِمِینَ عَامَّهًًْ.
امام علی (علیه السلام)- [در مجمع البیان آمده است:] از امام علی (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «هیچ آیه‌ای در قرآن وسیعتر از این آیه: یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیم نیست». و گفته شده: «این آیه درباره‌ی وحشی قاتل حمزه (نازل شد در آن هنگام که خواست مسلمان شود و می‌ترسید که توبه‌اش پذیرفته نشود. وقتی‌که این آیه نازل شد، [وحشی] مسلمان شد». گفته شد: «ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! این آیه مخصوص او (وحشی) است یا شامل همه‌ی مسلمانان می‌شود»؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «بلکه شامل همه مسلمانان می‌شود».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۵۰
الکاظم (علیه السلام)- عَنْ أَحْمَدَ‌بْن‌مُحَمَّدِ‌بْنِ‌أَبِی‌نَصْرٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی‌الْحَسَنِ (علیه السلام) جُعِلْتُ فِدَاکَ إِنِّی قَدْ سَأَلْتُ اللَّهَ حَاجَهًًْ مُنْذُ کَذَا وَ کَذَا سَنَهًًْ وَ قَدْ دَخَلَ قَلْبِی مِنْ إِبْطَائِهَا شَیْءٌ فَقَالَ یَا أَحْمَدُ إِیَّاکَ وَ الشَّیْطَانَ أَنْ یَکُونَ لَهُ عَلَیْکَ سَبِیلٌ حَتَّی یُقَنِّطَکَ إِنَّ أَبَاجَعْفَرٍ (علیه السلام) کَانَ یَقُولُ إِنَّ الْمُؤْمِنَ یَسْأَلُ اللَّهَ عزّوجلّ حَاجَهًًْ فَیُؤَخِّرُ عَنْهُ تَعْجِیلَ إِجَابَتِهِ حُبّاً لِصَوْتِهِ وَ اسْتِمَاعِ نَحِیبِهِ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ مَا أَخَّرَ اللَّهُ عزّوجلّ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ مَا یَطْلُبُونَ مِنْ هَذِهِ الدُّنْیَا خَیْرٌ لَهُمْ مِمَّا عَجَّلَ لَهُمْ فِیهَا وَ أَیُّ شَیْءٍ الدُّنْیَا إِنَّ أَبَاجَعْفَرٍ (علیه السلام) کَانَ یَقُولُ یَنْبَغِی لِلْمُؤْمِنِ أَنْ یَکُونَ دُعَاؤُهُ فِی الرَّخَاءِ نَحْواً مِنْ دُعَائِهِ فِی الشِّدَّهًِْ لَیْسَ إِذَا أُعْطِیَ فَتَرَ فَلَا تَمَلَّ الدُّعَاءَ فَإِنَّهُ مِنَ اللَّهِ عزّوجلّ بِمَکَانٍ وَ عَلَیْکَ بِالصَّبْرِ وَ طَلَبِ الْحَلَالِ وَ صِلَهًِْ الرَّحِمِ وَ إِیَّاکَ وَ مُکَاشَفَهًَْ النَّاسِ فَإِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ نَصِلُ مَنْ قَطَعَنَا وَ نُحْسِنُ إِلَی مَنْ أَسَاءَ إِلَیْنَا فَنَرَی وَ اللَّهِ فِی ذَلِکَ الْعَاقِبَهًَْ الْحَسَنَهًَْ إِنَّ صَاحِبَ النِّعْمَهًِْ فِی الدُّنْیَا إِذَا سَأَلَ فَأُعْطِیَ طَلَبَ غَیْرَ الَّذِی سَأَلَ وَ صَغُرَتِ النِّعْمَهًُْ فِی عَیْنِهِ فَلَا یَشْبَعُ مِنْ شَیْءٍ وَ إِذَا کَثُرَتِ النِّعَمُ کَانَ الْمُسْلِمُ مِنْ ذَلِکَ عَلَی خَطَرٍ لِلْحُقُوقِ الَّتِی تَجِبُ عَلَیْهِ وَ مَا یُخَافُ مِنَ الْفِتْنَهًِْ فِیهَا أَخْبِرْنِی عَنْکَ لَوْ أَنِّی قُلْتُ لَکَ قَوْلًا أَ کُنْتَ تَثِقُ بِهِ مِنِّی فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ إِذَا لَمْ أَثِقْ بِقَوْلِکَ فَبِمَنْ أَثِقُ وَ أَنْتَ حُجَّهًُْ اللَّهِ عَلَی خَلْقِهِ قَالَ فَکُنْ بِاللَّهِ أَوْثَقَ فَإِنَّکَ عَلَی مَوْعِدٍ مِنَ اللَّهِ أَلَیْسَ اللَّهُ عزّوجلّ یَقُولُ وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ وَ قَالَ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ وَ قَالَ وَ اللهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلًا فَکُنْ بِاللهِ عزّوجلّ أَوْثَقَ مِنْکَ بِغَیْرِهِ وَ لَا تَجْعَلُوا فِی أَنْفُسِکُمْ إِلَّا خَیْراً فَإِنَّهُ مَغْفُورٌ لَکُمْ.
امام کاظم (علیه السلام)- احمدبن‌محمّدبن‌ابی‌نصر گوید: به امام رضا (علیه السلام) عرض کردم: «فدایت شوم! من چند سال است که از خدا حاجتی درخواست کرده‌ام و از تأخیر اجابتش در دلم شبهه و نگرانی پدید آمده است»؟ فرمود: «ای احمد! مبادا شیطان بر [دل] تو راهی باز کند، تا تو را نا امید کند! امام باقر (علیه السلام) می‌فرمود: «گاهی مؤمن حاجتی از خدا می‌خواهد و خداوند اجابت آن را پس می‌اندازد و دلیل آن محبوبیّت آوازش [نزد خداوند] و محبوبیّت شنیدن صدای گریه‌اش است [و خداوند دوست دارد صدای آن بنده‌اش را بشنود]». سپس فرمود: «به خدا سوگند آنچه خدای عزّوجلّ برای آخرت مؤمنین می‌فرستد و در دنیا عطا نمی‌کند، از آنچه در دنیا به آنها می‌دهد، برایشان بهتر است و دنیا چیست؟ امام باقر (علیه السلام) می‌فرمود: «سزاوار است برای مؤمن که دعایش درحال آسایش همانند دعای او در حال سختی باشد، و چون [آنچه درخواست کرده از دعا] به او داده شد سست نشود. پس تو از دعا خسته مشو زیرا که دعا نزد خدای عزّوجلّ منزلتی دارد [بس بزرگ] و بر تو باد به شکیبایی، و دنبال روزی حلال رفتن، و صله رحم کردن و مبادا با مردم اظهار دشمنی کنی، زیرا که ما خاندانی هستیم که با هرکه از ما ببرد پیوند می‌کنیم، و به هرکه به ما بدی کند نیکی می‌کنیم، پس به خدا سوگند! در این کار سرانجام نیکویی ببینیم [چه در دنیا و چه در آخرت]، کسی که در این دنیا دارای نعمت است اگر هرگاه درخواست [چیزی از خدا] کند و به او داده شود [حرصش زیاد گردد] و جز آن را نیز بخواهد، و [در نتیجه] نعمت خدا در چشم او کوچک و خوار گردد، و از هیچ‌چیز سیر نشود، و چون نعمت فراوان شود مسلمان از این راه به خطر افتد [و این خطر] به خاطر آن حقوقی [است] که بر او واجب شود، و به خاطر آن چیزی است که بیم آن رود به‌واسطه‌ی این حقوق در فتنه و آزمایش افتد [و در اداء آنها کوتاهی کند]، بگو بدانم که اگر من به تو چیزی گفتم بدان وثوق و اعتماد داری»؟ عرض کردم: «فدایت شوم اگر من به گفته‌ی شما اعتماد نکنم پس به گفتار چه کسی اعتماد کنم با اینکه شما حجّت خداوند بر خلق او هستی»؟ فرمود: «پس تو به خدا [و وعده‌ها و گفتارهای او] اعتمادت بیشتر باشد، زیرا خداوند به تو وعده‌ی اجابت داده است [یا اینکه اجابت دعای تو به موعدی واگذار شده] آیا خدای عزّوجلّ نفرمود: و هرگاه پرسندت بندگان من از من، پس همانا من نزدیکم و اجابت کنم دعای آنکه مرا خواند. (بقره/۱۸۶). و فرموده است: نومید نباشید از رحمت خدا. (زمر/۵۳). و نیز فرموده است: و خدا نویدتان دهد به آمرزش و فضل. (بقره/۲۸۶). پس تو به خدای عزّوجلّ اعتمادت بیشتر باشد از دیگران، و در دل خود جز خوبی راه ندهید، که شما آمرزیده‌اید.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۵۲
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌حَمْزَهًَْ الثُّمَالِیِّ قَالَ سَمِعْتُ أَحَدَهُمَا (علیها السلام) یَقُولُ: إِنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) أَقْبَلَ عَلَی النَّاسِ فَقَالَ أَیَّهًُْ آیَهًٍْ فِی کِتَابِ اللَّهِ أَرْجَی عِنْدَکُمْ فَقَالَ بَعْضُهُمْ إِنَّ اللهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ قَالَ حَسَنَهًٌْ وَ لَیْسَتْ إِیَّاهَا وَ قَالَ بَعْضُهُمْ وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءاً أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ … قَالَ حَسَنَهًٌْ وَ لَیْسَتْ إِیَّاهَا فَقَالَ بَعْضُهُمْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ قَالَ حَسَنَهًٌْ وَ لَیْسَتْ إِیَّاهَا وَ قَالَ بَعْضُهُمْ وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ قَالَ حَسَنَهًٌْ وَ لَیْسَتْ إِیَّاهَا قَالَ ثُمَّ أَحْجَمَ النَّاسُ فَقَالَ مَا لَکُمْ یَا مَعْشَرَ الْمُسْلِمِینَ قَالُوا لَا وَ اللَّهِ مَا عِنْدَنَا شَیْءٌ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَقُولُ أَرْجَی آیَهًٍْ فِی کِتَابِ اللَّهِ وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ وَ قَرَأَ الْآیَهًَْ کُلَّهَا.
امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام)- ابوحمزه ثمالی گوید: از امام باقر (علیه السلام) یا امام صادق (علیه السلام) شنیدم: علی (علیه السلام) رو به مردم کرد و فرمود: «کدام آیه در کتاب خدا، در نزد شما امیدبخش‌تر است»؟ بعضی از مردم گفتند: خداوند [هرگز] شرک را نمی‌بخشد و پایین‌تر از آن را برای هرکس بخواهد و [شایسته بداند] می‌بخشد. (نساء/۴۸) [علی (علیه السلام)] فرمود: «این آیه خوب است ولی [آنچه که منظور من است] این آیه نیست». بعضی از آنها گفتند: کسی که کار بدی انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد یافت. (نساء/۱۱۰) فرمود: «خوب است ولی این آیه [منظورِ من] نیست». بعضی از آنها گفتند: یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ». فرمود: «خوب است ولی این آیه [منظورِ من] نیست». بعضی از آنها گفتند: و آنها که وقتی مرتکب عمل زشتی شوند یا به خود ستم کنند به یاد خدا می‌افتند و برای گناهان خود طلب آمرزش می‌کنند. (آل عمران/۱۳۵) فرمود: «خوب است ولی این آیه [منظور من] نیست». مردم [ناامید شدند و] برگشتند. حضرت فرمود: «ای مسلمانان! شما را چه شده است»؟ گفتند: «نه؛ به خدا سوگند! چیزی نزد ما نیست (آیه دیگری سراغ نداریم)». فرمود: «از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) شنیدیم که می‌فرمود: امیدبخش‌ترین آیه در کتاب خدا این آیه است در دو طرف روز، و اوایل شب، نماز را برپا دار چرا که حسنات، سیئات [و آثار آنها را] از بین می‌برند این تذکّری است برای کسانی که اهل تذکّرند (هود/۱۱۴) و حضرت تمام آیه را قرائت کرد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۵۲
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- مَا أُحِبُ أَنَ لِیَ الدُّنْیَا وَ مَا فِیهَا بِهَذِهِ الآیَهًِْ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- دوست ندارم که به‌جای این آیه (یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ) تمام دنیا و هرچه در آن است به من داده شود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۵۴
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنْ مُعَمَّرٍ عَنْ رَجُلٍ: أَنَّهُ دَخَلَ عُمَرُ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ ذَکَرَ مَا یَقْرُبُ مِنْهُ وَ فِیه أَنَّهُ نَزَلَ جَبْرَئِیلُ بَعْدَ مَا دَعَا الشَّابُّ أَنْ یُحْرِقَهُ اللَّهُ بِنَارِ الدُّنْیَا نَاشِراً أَجْنِحَتَهُ أَحَدَهَا فِی الْمَشْرِقِ وَ الْآخَرَ فِی الْمَغْرِبِ وَ قَالَ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ اللَّهَ یُقْرِئُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ أَ أَنْتَ خَلَقْتَ الْخَلْقَ أَمْ أَنَا فَقَالَ اللَّهُمَّ لَا بَلْ أَنْتَ خَلَقْتَنِی وَ إِیَّاهُمْ قَالَ وَ یَقُولُ أَنْتَ تَرْزُقُهُمْ أَمْ أَنَا قَالَ لَا أَنْتَ تَرْزُقُنِی وَ إِیَّاهُمْ قَالَ وَ یَقُولُ أَنْتَ تَقْبَلُ تَوْبَتَهُمْ أَمْ أَنَا قَالَ لَا بَلْ أَنْتَ تَقْبَلُ مِنْهُمْ قَالَ فَلِمَ آیَسْتَ عَبْدِی ادْعُهُ وَ اقْبَلْ تَوْبَتَهُ وَ قُلْ لَهُ إِنِّی قَبِلْتُ تَوْبَتَهُ وَ رَحِمْتُ عَلَیْهِ وَ نَزَلَ بِهَذِهِ الْآیَهًِْ قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِلَی قَوْلِهِ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- … بعد از اینکه آن جوان دعا کرد که خداوند او را به آتش دنیا بسوزاند، جبرئیل درحالی‌که بال‌هایش را باز کرده بود که یکی از آنها در مشرق و دیگری در مغرب قرار داشت فرود آمد و گفت: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! خداوند به تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: «آیا تو مخلوقات را آفریده‌ای یا من»؟ حضرت گفت: «خدایا! نه؛ بلکه من و آنها را تو آفریدی». [جبرئیل] گفت: «و می‌فرماید: آیا تو به آنها روزی می‌دهی یا من»؟ حضرت گفت: «نه؛ بلکه تو هستی که مرا و آنها را روزی می‌دهی». جبرئیل گفت: «و می‌فرماید: آیا تو توبه‌ی آنها را می‌پذیری یا من»؟ [پیامبر (صلی الله علیه و آله)] گفت: «نه؛ بلکه تو از آنها می‌پذیری». [خدا] فرمود: «پس چرا بنده‌ی مرا نا امید کردی؟ او را صدا بزن! و توبه‌اش را قبول کن و به او بگو: من توبه‌اش را پذیرفتم و او رحم کردم و با این آیه فرود آمد: یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۵۴
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- لَمَّا جَعَلَ مُطْعِمُ بْنُ عَدِیِّ‌بْنِ‌نَوْفَلٍ لِغُلَامِهِ وَحْشِیٍّ إِنْ هُوَ قَتَلَ حَمْزَهًَْ أَنْ یُعْتِقَهُ فَلَمَّا قَتَلَهُ وَ قَدَّمُوا أَمَلَهُ فَلَمْ یُعْتِقَهُ فَبَعَثَ وَحْشِیٌّ جَمَاعَهًًْ إِلَی النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) أَنَّهُ مَا یَمْنَعُنَا مِنْ دِینِکَ إِلَّا أَنَّنَا سَمِعْنَاکَ تَقْرَأُ فِی کِتَابِکَ أَنَّ مَنْ یَدْعُو مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ وَ یَقْتُلُ النَّفْسَ وَ یَزْنِی یَلْقَ أَثاماً وَ یُخَلَّدْ فِی الْعَذابِ وَ نَحْنُ قَدْ فَعَلْنَا هَذَا کُلَّهُ. فَبَعَثَ إِلَیْهِمْ بِقَوْلِهِ تَعَالَی: إِلَّا مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَقَالُوا: نَخَافُ لَا نَعْمَلُ صالِحاً. فَبَعَثَ إِلَیْهِمْ: إِنَّ اللهَ لَا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ مَا دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ. فَقَالُوا: نَخَافُ أَلَّا نَدْخُلَ فِی الْمَشِیَّهًِْ. فَبَعَثَ إِلَیْهِمْ: یَا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ الله إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً. فَجَاءُوا وَ أَسْلَمُوا. فَقَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) لِوَحْشِیٍّ قَاتَلِ حَمْزَهًَْ: غَیِّبْ وَجْهَکَ عَنِّی فَإِنَّنِی لَا أَسْتَطِیعُ النَّظَرَ إِلَیْکَ فَحَلَقَ فَمَاتَ فِی الْخَمْرِ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- مطعم‌بن‌نوفل به غلامش وحشی وعده داد که اگر حمزه (را بکشد او را آزاد خواهد کرد ولی وقتی وحشی، حمزه (را کشت او را آزاد نکرد. وحشی جماعتی را نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرستاد [با این پیام که] چیزی ما را از [پذیرش] دین تو منع نمی‌کند جز اینکه ما از تو شنیدیم که در کتابت اینگونه می‌خوانی: کسانی که معبود دیگری را با خدا می‌خوانند و انسانی را می‌کشند و زنا می‌کنند، مجازاتش را خواهند دید و در عذاب دوزخ جاودانه خواهند بود و ما همه‌ی این کارها را انجام داده‌ایم. [پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرستاده‌ای را] به همراه این کلام خداوند تعالی مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد. (مریم/۶۰). به‌سوی آنها فرستاد». آنها گفتند: «می‌ترسیم که عمل صالح انجام ندهیم». پیامبر (صلی الله علیه و آله) این آیه را به‌سوی آنها فرستاد: خداوند [هرگز] شرک را نمی‌بخشد! و پایین‌تر از آن را برای هرکس بخواهد [و شایسته بداند] می‌بخشد!. (نساء/۴۸)». آنها گفتند: «می‌ترسیم که در مشیّت و خواست [خدا] وارد نشویم [و خدا نخواهد که ما را ببخشد]». پیامبر (صلی الله علیه و آله) این آیه را سوی آنها فرستاد: یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً آنها [با شنیدن این آیه] آمدند و اسلام آوردند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) به وحشی قاتل حمزه (فرمود: «رویت را از من بپوشان [جلوی چشم من نباش] زیرا من نمی‌توانم به تو نگاه کنم». ازاین‌رو وحشی سرش را تراشید [و به جای دور رفت] و درحالی‌که شراب می‌نوشید، مرد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۵۴
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَجِبْتُ لِمَنْ یَقْنَطُ وَ مَعَهُ الِاسْتِغْفَار.
امام علی (علیه السلام)- در شگفتم از کسی که توانایی استغفار دارد، امّا ناامید است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۵۶
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- الْفَقِیهُ کُلُ الْفَقِیهِ مَنْ لَمْ یُقَنِّطِ النَّاسَ مِنْ رَحْمَهًِْ اللَّه.
امام علی (علیه السلام)- فقیه کامل کسی است که مردم را از آمرزش خدا مأیوس نسازد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۵۶
الصّادق (علیه السلام)- إِنَّ اللَّهَ عَزَّ‌وَ‌جَلَ بَعَثَ نَبِیّاً مِنْ أَنْبِیَائِهِ إِلَی قَوْمِهِ وَ أَوْحَی إِلَیْهِ أَنْ قُلْ لِقَوْمِکَ إِنَّ رَحْمَتِی سَبَقَتْ غَضَبِی فَلَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَتِی فَإِنَّهُ لَا یَتَعَاظَمُ عِنْدِی ذَنْبُ عَبْدٍ أَغْفِرُه.
امام صادق (علیه السلام)- خداوند یکی از پیامبران خود را به‌طرف قومش فرستاد و به او گفت: «به قومت بگو، رحمت من بر غضبم سبقت گرفته، پس از رحمت من مأیوس و نومید نشوید، زیرا هیچ گناهی بر من بزرگ و دشوار نیست لذا آن را می‌آمرزم».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۵۶
الصّادق (علیه السلام)- إِنَ الْمُؤْمِنَ لَیُهَوَّلُ عَلَیْهِ فِی نَوْمِهِ فَیُغْفَرُ لَهُ ذُنُوبُهُ وَ إِنَّهُ لَیُمْتَهَنُ فِی بَدَنِهِ فَیُغْفَرُ لَهُ ذُنُوبُه.
امام صادق (علیه السلام)- گاهی مؤمن خواب هولناک می‌بیند و [به‌واسطه‌ی همان ترسی که او را گرفته] گناهش آمرزیده می‌شود، و گاهی تنش رنج کار می‌بیند و به ازای آن، گناهش آمرزیده می‌شود.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۵۶
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- قَالَ رَسُولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله) حَاکِیاً عَنِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ یَا ابْنَ آدَمَ بِمَشِیَّتِی کُنْتَ أَنْتَ الَّذِی تَشَاءُ إِلَی قَوْلِهِ وَ بِسُوءِ ظَنِّکَ قَنَطْتَ مِنْ رَحْمَتِی.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- پیامبر (صلی الله علیه و آله) از خدای جلّ جلاله حکایت کرد که فرمود: «ای فرزند آدم! آنچه تو می‌خواهی، به خواست من است …. و با بدگمانی خودت است که از رحمت من مأیوس شوی».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۵۶
العسکری (علیه السلام)- قَالَ أَبُو هَاشِمٍ سَمِعْتُ أَبَا مُحَمَّدٍ (علیه السلام) یَقُولُ إِنَّ اللَّهَ لَیَعْفُو یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ عَفْواً یُحِیطُ عَلَی الْعِبَادِ حَتَّی یَقُولَ أَهْلُ الشِّرْکِ وَ اللهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ فَذَکَرْتُ فِی نَفْسِی حَدِیثاً حَدَّثَنِی بِهِ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا مِنْ أَهْلِ مَکَّهًَْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) قَرَأَ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ فَقَالَ الرَّجُلُ وَ مَنْ أَشْرَکَ فَأَنْکَرْتُ ذَلِکَ وَ تَنَمَّرْتُ لِلرَّجُلِ فَأَنَا أَقُولُ فِی نَفْسِی إِذْ أَقْبَلَ عَلَیَّ (علیه السلام) فَقَالَ إِنَّ اللهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ بِئْسَمَا قَالَ هَذَا وَ بِئْسَمَا رَوَی.
امام عسکری (علیه السلام)- ابوهاشم گوید: شنیدم امام عسکری (علیه السلام) فرمود: خداوند در روز قیامت، چنان مردم را عفو می‌کند و از گناهان آنها می‌گذرد که بر قلب هیچ‌کس خطور نکرده است تا اینکه اهل شرک می‌گویند: به خداوندی که پروردگار ماست سوگند که ما مشرک نبودیم!. (انعام/۲۳)». در این هنگام، حدیثی به یادم آمد که مردی شیعه از اهل مکّه گفته بود که؛ پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) آیه: إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً را تلاوت کرد، شخصی گفت: «هرکس که شرک بورزد [هم بخشیده می‌شود]». از آن سخن ناخشنود شدم و نسبت به آن مرد ابراز ناخشنودی کردم و درحالی‌که پیش خود چنان می‌گفتم، امام (علیه السلام) رو به من کرد و فرمود: خداوند [هرگز] شرک را نمی‌بخشد! و پایین‌تر از آن را برای هرکس [بخواهد و شایسته بداند] می‌بخشد. (نساء/۴۸). خداوند شرک را نمی آمرزد و جز آن را برای هرکه بخواهد می‌آمرزد. او بد سخن گفت و بد چیزی روایت کرد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۵۶
بحارالأنوار، ج۶، ص۶/ الخرایج والجرایح، ج۲، ص۶۸۶؛ «لایخطر» بدل «یحیط»
دعا
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- إِلَیْکَ رُفِعَتِ الْأَصْوَاتُ وَ دُعِیَتِ الدَّعَوَاتُ وَ لَکَ عَنَتِ الْوُجُوهُ وَ لَکَ خَضَعَتِ الرِّقَابُ وَ إِلَیْکَ التَّحَاکُمُ فِی الْأَعْمَالِ یَا خَیْرَ مَنْ سُئِلَ وَ یَا خَیْرَ مَنْ أَعْطَی یَا صَادِقُ یَا بَارِئُ یَا مَنْ لا یُخْلِفُ الْمِیعادَ یَا مَنْ أَمَرَ بِالدُّعَاءِ وَ وَعَدَ بِالْإِجَابَهًِْ یَا مَنْ قَالَ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ یَا مَنْ قَالَ وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَ لْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ وَ یَا مَنْ قَالَ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ لَبَّیْکَ وَ سَعْدَیْکَ هَا أَنَا ذَا بَیْنَ یَدَیْکَ الْمُسْرِفُ وَ أَنْتَ الْقَائِلُ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً.
امام علی (علیه السلام)- خداوندا! صداها به‌سوی تو بلند است و صورت‌ها بر آستان تو بر خاک است و گردن‌ها برای تو خاضع است و محاکمه‌ی اعمال با توست، ای بهترین مسئول و بهترین عطا کننده! ای راستگو و ای خالق و ای کسی که خلف وعده نمی‌کنی، ای کسی که دستور دعا دادی و اجابت را ضامن شدی و فرمودی: مرا بخوانید تا [دعای] شما را بپذیرم!. (غافر/۶۰). و فرمودی: و هنگامی‌که بندگان من، از تو درباره‌ی من سؤال کنند، [بگو]: من نزدیکم! دعای دعاکننده را، به هنگامی‌که مرا می‌خواند، پاسخ می‌گویم! پس باید دعوت مرا بپذیرند، و به من ایمان بیاورند، تا راه یابند [و به مقصد برسند]!. (بقره/۱۸۶). و فرمودی: یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ. آری! می‌پذیرم! من همان اسراف‌کننده [بر نفس خویش] هستم، و تو فرموده‌ای: لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۵۶
الرّسول (صلی الله علیه و آله)- مَنْ صَلَّی هَذِهِ الصَّلَاهًَْ وَ قَالَ هَذَا الْقَوْلَ رَفَعَ اللَّهُ عَنْهُ شَرَّ أَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ شَرَّ الشَّیْطَانِ وَ شَرَّ کُلِّ سُلْطَانٍ جَائِر ٍو … أَنْتَ أَحْصَی لِذُنُوبِی مِنِّی فَاغْفِرْهَا لِی یَا إِلَهِی إِنَّ ذُنُوبِی کَثِیرَهًٌْ وَ أَفْعَالِی سَیِّئَهًٌْ وَ جَرَائِرِی وَ إِجْرَامِی عَظِیمَهًٌْ وَ إِقْدَامِی وَ اجْتِرَائِی أَکْثَرُ مِنْ أَنْ یُحْصَی أَوْ یُعَدُّ أَوْ یُذْکَرُ أَوْ یُنْشَرُ وَ اعْتِمَادِی یَا سَیِّدِی عَلَی عَفْوِکَ وَ عَلَی مَا وَعَدْتَ بِهِ مِنْ فَضْلِکَ فَإِنَّکَ یَا سَیِّدِی قُلْتَ وَ قَوْلُکَ الْحَقُّ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ فَاغْفِرْ لِی مَا قَدَّمْتُ وَ مَا أَخَّرْتُ وَ مَا أَسْرَرْتُ وَ مَا أَعْلَنْتُ وَ أَخْطَأْتُ وَ تَعَمَّدْتُ وَ حَفِظْتُ وَ نَسِیتُ وَ عَلِمْتُ وَ شَهِدْتُ وَ رَحْمَتُکَ وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ وَأَنَا شَیْءٌ فَلْتَسَعْنِی رَحْمَتُکَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.
پیامبر (صلی الله علیه و آله)- هرکس این نماز را بجا آورد و این دعا را بگوید، خداوند شرّ اهل آسمان و اهل زمین و شرّ شیطان و شرّ پادشاه ستمگر را از او رفع می‌کند … [دعا این است: خداوندا!] تو گناهان مرا بهتر از خودم [می‌دانی و] شمارش می‌کنی. پس آنها را به من ببخش؛ ای خدای من! گناهان من بسیار و کارهایم زشت و جسارت و جُرم‌هایم بزرگ و اقدام من [به گناه] و جرأت و جسارت من بیشتر از آن است که احصا شود (همه‌اش شمارش شود) یا شمرده شود یا ذکر شود یا منتشر شود. ای آقای من! اعتماد من بر عفو تو و بر فضل توست که به آن وعده دادی. چرا که ای آقای من! تو که سخنت حق است اینگونه فرمودی: یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ پس گناهانی را که قبلاً انجام داده‌ام و آنچه که بعداً انجام می‌دهم و آنچه که پنهان کردم و آنچه آشکار ساختم و خطا کردم و عمداً [گناه] انجام داده‌ام و در یاد و خاطرم هست یا فراموش کردم و گواهی دادم، ببخش. رحمت تو هر شیء (چیزی) را فرا گرفته است و من هم یک شیء (چیز) هستم پس باید رحمت تو مرا هم فرا بگیرد ای مهربان‌ترین مهربانان!
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۵۸
الکاظم (علیه السلام)- إِلَهِی إِنَّ ذُنُوبِی وَ کَثْرَتَهَا قَدْ غَبَّرَتْ وَجْهِی عِنْدَکَ وَ حَجَبَتْنِی عَنِ اسْتِئْهَالِ (اسْتِیهَالِ) رَحْمَتِکَ وَ بَاعَدَتْنِی عَنِ اسْتِنْجَازِ مَغْفِرَتِکَ وَ لَوْ لَا تَعَلُّقِی بِآلَائِکَ وَ تَمَسُّکِی بِالرَّجَاءِ لَمَا وَعَدْتَ أَمْثَالِی مِنَ الْمُسْرِفِینَ وَ أَشْبَاهِی مِنَ الْخَاطِئِینَ بِقَوْلِکَ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیم.
امام کاظم (علیه السلام)- خداوندا! گناهان من و بسیاری آنها روی مرا در پیشگاه تو به غبار خود پوشانده، و مرا از اهلیّت رحمتت در پوشانده، و از طلب عملی‌شدن آمرزش تو دور ساخته است، و دلیل اینکه به نعمت‌های تو آویخته‌ام، و به امیدواری به تو چنگ زده‌ام به این خاطر است که به امثال من از اسرافکاران و خطاکاران، با این فرمایش خود وعده [بخشش] فرموده‌ای: یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیم.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۵۸
الصّادق (علیه السلام)- اللَّهُمَّ وَ إِنِّی أَقْصِدُکَ بِطَلِبَتِی وَ أَتَوَجَّهُ إِلَیْکَ بِمَسْأَلَتِی وَ أُحْضِرُکَ رَغْبَتِی وَ أَجْعَلُ بِکَ اسْتِغَاثَتِی وَ بِدُعَائِکَ تَحَرُّمِی مِنْ غَیْرِ اسْتِحْقَاقٍ مِنِّی لِاسْتِمَاعِکَ لَا اسْتِیجَابٍ لِإِجَابَتِکَ عَنْ بَسْطِ یَدٍ إِلَی طَاعَتِکَ أَوْ قَبْضِ یَدٍ مِنْ مَعَاصِیکَ وَ لَا اتَّعَاظٍ مِنِّی لِزَجْرِکَ وَ لَا إِحْجَامٍ عَنْ نَهْیِکَ إِلَّا لَجْأً إِلَی تَوْحِیدِکَ وَ مَعْرِفَتِکَ بِمَعْرِفَتِی أَنْ لَا رَبَّ لِی غَیْرُکَ وَ لَا قُوَّهًَْ وَ لَا اسْتِعَانَهًَْ إِلَّا بِکَ إِذْ تَقُولُ یَا إِلَهِی وَ سَیِّدِی وَ مَوْلَایَ لِمُسْرِفِی عِبَادِکَ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ.
امام صادق (علیه السلام)- خدایا! من با خواسته‌ام تو را قصد کرده و با در خواستم به تو رو می‌کنم و میل و رغبتم را نزد تو می‌آورم و از تو یاری می‌طلبم و به دعای تو پناه آوردم [و به این وسیله با تو هم‌صحبت شدم] بدون اینکه شایستگی این را داشته باشم که [به دعای من] گوش دهی، بدون اینکه شایسته اجابت تو باشم. و نتیجه پذیرش دستور تو در انجام طاعات و عبادات و دست‌کشیدن از گناهان باشد و بدون اینکه از منع‌کردن‌های تو، پند بگیرم و از نهی‌های تو دست بکشم [و انجام ندهم.] بلکه دلیل این درخواست چیزی نیست جز اینکه به یگانگی تو و به شناخت تو پناهنده شده‌ام، به معرفت من به اینکه پروردگاری جز تو ندارم و نیرو و کمکی جز از سوی تو وجود ندارد، زیرا ای خدای من و آقای من و مولای من! تو به بندگانت که بر خود اسراف و ستم کردهاند اینگونه می‌گویی: لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۵۸
إقبال الأعمال، ص۴۳۶/ بحارالأنوار، ج۸۸، ص۷۱
ولایت
الصّادق (علیه السلام)- عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌سُلَیْمَانَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی‌عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) إِذْ دَخَلَ عَلَیْهِ أَبُوبَصِیرٍ وَ قَدْ خَفَرَهُ النَّفَسُ فَلَمَّا أَخَذَ مَجْلِسَهُ قَالَ لَهُ أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) یَا أَبَامُحَمَّدٍ مَا هَذَا النَّفَسُ الْعَالِی فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (علیه السلام) کَبِرَ سِنِّی وَ دَقَّ عَظْمِی وَ اقْتَرَبَ أَجَلِی مَعَ أَنَّنِی لَسْتُ أَدْرِی مَا أَرِدُ عَلَیْهِ مِنْ أَمْرِ آخِرَتِی فَقَالَ أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) یَا أَبَا مُحَمَّدٍ أ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُکْرِمُ الشَّبَابَ مِنْکُم وَ یَسْتَحْیِی مِنَ الْکُهُولِ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَکَیْفَ یُکْرِمُ الشَّبَابَ وَ یَسْتَحْیِی مِنَ الْکُهُولِ فَقَالَ یُکْرِمُ اللَّهُ الشَّبَابَ أَنْ یُعَذِّبَهُمْ وَ یَسْتَحْیِی مِنَ الْکُهُولِ أَنْ یُحَاسِبَهُمْ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ هَذَا لَنَا خَاصَّهًًْ أَمْ لِأَهْلِ التَّوْحِیدِ قَالَ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ إِلَّا لَکُمْ خَاصَّهًًْ دُونَ الْعَالَمِ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاک زِدْنِی … فقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ لَقَدْ ذَکَرَکُمُ اللَّهُ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ إِذْ یَقُولُ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ وَ اللَّهِ مَا أَرَادَ بِهَذَا غَیْرَکُمْ.
امام صادق (علیه السلام)- محمّدبن‌سلیمان از پدرش نقل کرده است: نزد امام صادق (علیه السلام) بودیم که ابوبصیر نفس زنان وارد شد چون نشست امام (علیه السلام) فرمود: «این چه حالی است»؟ عرض کرد: «ای پسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) سنّ من فزونی گرفته و مغز استخوانم آب شده و اجلم نزدیک گشته درحالی‌که نمی‌دانم در آخرت بر من چه خواهد گذشت». فرمود: «یا ابا محمّد! آیا نمی‌دانی خداوند متعال جوانان شما را اکراه کرده از اینکه عذاب کند و پیروان شما را لطف کرده از اینکه به معرض حساب کشد». عرض کرد: «فدایت شوم! آیا این موهبت ویژه‌ی ما است یا برای تمام اهل توحید است». فرمود: «نه این فقط برای شما است نه برای دیگران». امام صادق (علیه السلام) به ابوبصیر فرمود: «خداوند در قرآن کریم شما را یادآوری کرده زیرا می‌فرماید یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ. به خدا قسم جز شما را اراده نکرده است».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۶۰
علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ … قَالَ نَزَلَتْ فِی شِیعَهًِْ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) خَاصَّهًًْ.
علیّ‌بن‌ابراهیم ( یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ … این آیه تنها درباره‌ی پیروان امیرالمؤمنین (علیه السلام) نازل شده است.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۶۰
الباقر (علیه السلام)- سُئِلَ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عزّوجلّ قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ أخاص أم عام قال خاص هو لشیعتنا.
امام باقر (علیه السلام)- از امام باقر (علیه السلام) درباره‌ی این کلام خداوند عزّوجلّ قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ پرسیده شد که: «آیا این آیه خاص است (مخصوص فرد خاصّی است) یا عام (فراگیر) است»؟ فرمود: «این [بخشش] فقط مخصوص شیعیان ماست».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۶۰
الباقر (علیه السلام)- لَا یُعْذِرُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَهًِْ أَحَداً یَقُولُ یَا رَبِّ لَمْ أَعْلَمْ أَنَّ وُلْدَ فَاطِمَهًَْ (سلام الله علیها) هُمُ الْوُلَاهًُْ عَلَی النَّاسِ کَافَّهًًْ وَ فِی شِیعَهًِْ وُلْدِ فَاطِمَهًَْ (سلام الله علیها) أَنْزَلَ اللَّهُ هَذِهِ الْآیَهًَْ خَاصَّهًًْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ …
امام باقر (علیه السلام)- خداوند در روز قیامت چنین عذر و بهانه‌ای را از کسی نمی‌پذیرد که بگوید: «پروردگارا! نمی‌دانستم که فرزندان فاطمه (سلام الله علیها) بر تمامی مردم والی و حاکم هستند». و خداوند مخصوص شیعیان فرزندان فاطمه (سلام الله علیها) این آیه را نازل فرمود: یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللهِ [و در مورد دیگران صدق نمی‌کند]».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۶۰
الصّادق (علیه السلام)- یا عِبادِ مَا عَلَیَّ مِلَّهًِْ ابراهیم (علیه السلام) أَحَدُ غَیْرُکُمْ وَ مَا یَقْبَلُ اللَّهُ الَّا مِنْکُمْ وَ لَا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ الَّا لَکُمْ.
امام صادق (علیه السلام)- ای عباد! جز شما (شیعیان) کسی بر دین و آیین ابراهیم (علیه السلام) نیست، و خداوند فقط از شما [اعمالتان را] قبول می‌کند و [فقط] گناهان شما را می‌آمرزد.
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۶۲
نورالثقلین
گناهان
أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- الذُّنُوبُ ثَلَاثَهًٌْ فَذَنْبٌ مَغْفُورٌ وَ ذَنْبٌ غَیْرُ مَغْفُورٍ وَ ذَنْبٌ نَرْجُو لِصَاحِبِهِ وَ نَخَافُ عَلَیْهِ قَالَ {لَهُ حَبَّهًُْ الْعُرَنِی} یَا أَمِیرَ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَبَیِّنْهَا لَنَا. قَالَ: نَعَمْ أَمَّا الذَّنْبُ الْمَغْفُورُ فَعَبْدٌ عَاقَبَهُ اللَّهُ عَلَی ذَنْبِهِ فِی الدُّنْیَا فَاللَّهُ أَحْلَمُ وَ أَکْرَمُ مِنْ أَنْ یُعَاقِبَ عَبْدَهُ مَرَّتَیْنِ وَ أَمَّا الذَّنْبُ الَّذِی لَا یُغْفَرُ فَمَظَالِمُ الْعِبَادِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا بَرَزَ لِخَلْقِهِ أَقْسَمَ قَسَماً عَلَی نَفْسِهِ فَقَالَ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا یَجُوزُنِی ظُلْمُ ظَالِمٍ وَ لَوْ کَفٌّ بِکَفٍّ وَ لَوْ مَسْحَهًٌْ بِکَفٍّ وَ لَوْ نَطْحَهًٌْ مَا بَیْنَ الْقَرْنَاءِ إِلَی الْجَمَّاءِ فَیَقْتَصُّ لِلْعِبَادِ بَعْضِهِمْ مِنْ بَعْضٍ حَتَّی لَا تَبْقَی لِأَحَدٍ عَلَی أَحَدٍ مَظْلِمَهًٌْ ثُمَّ یَبْعَثُهُمْ لِلْحِسَابِ وَ أَمَّا الذَّنْبُ الثَّالِثُ فَذَنْبٌ سَتَرَهُ اللَّهُ عَلَی خَلْقِهِ وَ رَزَقَهُ التَّوْبَهًَْ مِنْهُ فَأَصْبَحَ خَائِفاً مِنْ ذَنْبِهِ رَاجِیاً لِرَبِّهِ فَنَحْنُ لَهُ کَمَا هُوَ لِنَفْسِهِ نَرْجُو لَهُ الرَّحْمَهًَْ وَ نَخَافُ عَلَیْهِ الْعَذَابَ.
امام علی (علیه السلام)- گناهان سه‌گونه‌اند: گناه آمرزیدنی و گناه نیامرزیدنی و گناهی که، گناهکار امید دارد که بخشیده شود و می‌ترسید که نبخشند. [حبّه عرنی] گفت: «ای امیرالمؤمنین (علیه السلام)! آنها را برای ما روشن کن (توضیح بده)». فرمود: «آری، گناه آمرزیدنی آن است که خدا گنهکار را در دنیا کیفر داده و خدا حکیم‌تر و کریم‌تر است از اینکه بنده خود را دو بار کیفر دهد [و بخواهد در آخرت نیز کیفر دهد لذا او را می‌بخشد]، و امّا گناهی که آمرزیده نشود ظلم بنده‌ها به یکدیگر است. چون خدا به خلقش توجّه کرده و به نام خودش قسم مؤکّدی خورد و فرمود: «به عزّت و جلال خود قسم می‌خورم که از ظلم یک ظالم به کس دیگر نگذرم، حتّی اگر به اندازه‌ی یک کف دست ظلم کرده باشد و یا حتّی اگر به اندازه‌ی لمس‌کردن، ظلم کرده باشد و مثل گوسفند شاخ‌دار به گوسفند بی‌شاخ، شاخ زده باشد. خداوند ظلم مردم به یکدیگر را آنقدر قصاص می‌کند، تا دیگر، ظلمی بی‌جواب نماند و پس از آن است که آنها را برای محاسبه‌ی اعمالشان حاضر می‌کند؛ خدا قصاص کند برای بندگان در ظلم به هم تا مظلمه‌ای بر کسی نماند، و آنگاه آنها را پای حساب کشاند امّا گناه سوّم آن است که خدا آن را بر بنده‌اش پنهان داشته و توبه از آن را روزی او کرده و او از گناهش ترسان شده و او را امیدوار به پروردگارش کرده، و ما هم به‌اندازه‌ی خودش از او طرفداری می‌کنیم و برایش امید رحمت داریم و از اینکه [بخشیده نشود و] کیفر ببیند هراسانیم».
تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۲۶۲
معرفی بیشتر سوره زمر
جمع زمره است به معنى دسته، جماعت، فوج [1]
مفهوم کلی سوره
خداباورى ؛
دادگاه عدل الهى در رستاخيز؛
تأثير نيرومند قرآن بر قلب انسان ؛
اسامی سوره
علت نام‌گذاری
«سوره زمر»؛ سبب نام‌گذارى اين سوره به «زمر» (فوج و گروه) تكرار اين واژه در آيات هفتادویک و هفتادوسه است .
«سوره غرف»؛ از آن رو «غُرَف» (اتاق و كاخ) ناميده شده كه اين واژه در آيۀ بیستم اين سوره تكرار شده است.[4]
تعداد آیات
سوره زمر هفتادوپنج آیه دارد.[5]
تعداد کلمات
سوره زمر هزاروصدوهفتاد ودو کلمه دارد.[6] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد کلمات سوره های قرآن مختلف است)
تعداد حروف
سوره زمر چهارهزارونهصدوهشت حرف دارد.[7] (لازم به ذکر است اقوال در تعداد حروف سوره های قرآن مختلف است)
اهداف و آموزه ها
هدف هاى اساسى سوره زمر عبارت اند از:
1. دعوت به توحيد؛
2. يادآورى رستاخيز و خصوصيات آن.[8]
محتوا و موضوعات
سوره زمر از چند بخش مهم تشكيل يافته است:
چيزى كه بيش از همه در سراسر اين سوره منعكس است مسالۀ دعوت به توحيد خالص مى باشد، توصيه در تمام ابعاد و شاخه هايش، توحيد خالقيت، توحيد ربوبيت، و توحيد عبادت، مخصوصا روى مسالۀ اخلاص در عبادت و بندگى خدا بارها در آيات مختلف اين سوره تكيه شده است، و تعبيراتش در اين زمينه آن چنان مؤثر است كه قلب انسان را به سوى اخلاص مى كشاند و جذب مى كند؛
مسالۀ مهم ديگرى كه در مقاطع مختلف اين سوره و تقريبا از آغاز تا انجام آن مورد توجه است مساله معاد و دادگاه بزرگ عدالت خدا است، مساله ثواب و جزا، غرفه هاى بهشتى، و سايبانهاى آتشين دوزخى، مساله ترس و وحشت روز قيامت، و آشكار شدن نتايج اعمال، و ظاهر شدن خود آنها در آن صحنه بزرگ مساله سياه شدن صورت دروغگويان و كسانى كه بر خدا افترا بستند، رانده شدن كافران به سوى جهنم، ملامت و سرزنش فرشتگان عذاب نسبت به آنها، و دعوت بهشتيان به سوى بهشت و تبريك و تهنيت فرشتگان رحمت به آنها! اين مسائل كه بر محور معاد دور مى زند آن چنان با مسائل توحيدى آميخته است كه گويى تار و پود يك پارچه را تشكيل مى دهد؛
بخش ديگرى از اين سوره كه تنها قسمت كوتاهى از آن را اشغال مى كند اهميت قرآن مجيد است، ولى اين بخش كوتاه ترسيم جالبى از قرآن و تاثير نيرومند آن در قلوب و جانها در بر دارد؛
بخش ديگرى كه آن هم نسبتا كوتاه است بيان سرنوشت اقوام پيشين و مجازات دردناك الهى نسبت به تكذيب كنندگان آيات حق مى باشد؛
و بالآخره بخشى از اين سوره نيز پيرامون مسالۀ توبه و باز بودن درهاى بازگشت به سوى خداست، و مؤثرترين آيات توبه و رحمت در اين بخش بيان شده كه شايد در قرآن آيه اى نويدبخش تر از آن در اين زمينه نباشد.[9]
فضائل، خواص و ثواب قرائت
ابى‌بن‌كعب از پيامبر خدا صلی‌الله‌عليه‌وآله نقل كرده كه فرمود: «هر كه سوره زمر را بحواند خداوند اميد او را قطع نكرده و ثواب ترسندگان را كه از خداوند مى ترسند به او مى بخشد».
هارون‌بن‌خارجه از امام صادق عليه‌السلام نقل كرده كه فرمود: «هر كه سوره زمر را بخواند خدا شرافت دنيا و آخرت را به او مى بخشد و او را بدون مال و فاميل عزيز مى گرداند تا هر كه او را ببيند شكوهش به وى نموده شده، و جسدش بر آتش حرام گردد و براى او هزار شهر در بهشت ساخته شود كه در هر شهرى هزار كاخ بوده و در هر كاخى صد حوريه مى باشد و علاوه براى او دو چشمه جارى و دو چشمه جوشان و دو بوستان خرم و حوريان پرده‌نشين در خيمه ها مى باشد.[10]
محل نزول
همه آيات سوره زمر طبق گفته «مجاهد و قتاده و حسن» مكى مى باشد. و برخى گفته اند: سه آيه اين سوره در مدينه نازل شده كه درباره «وحشى» قاتل «حمزه» و از اول آيه (قُلْ يا عِبادِيَ) تا آخر آيه سوم مى باشد .[11]
زمان نزول
سوره زمر در دوران اخير زندگى مسلمانان در مكه، يعنى پس از معراج و قبل از هجرت فرود آمده است.[12]
فضای نزول
مشركان از آن حضرت خواسته اند از دعوت خود دست بردارد و متعرض خدايان آنها نشود و او را از غضب خدايان خود ترسانده اند و نيز او را به عبادت آنها خوانده اند، اين جريان سبب نزول سوره زمر با آن لحن موكد گرديده است.
علاوه بر اين سوره مباركۀ زمر مسئله توحيد و يگانگى خدا و نفوذ قدرت او را در اراده كائنات در حدّ اعلى از راه عقل و وحى آسمانى بيان مى كند و از آنها نتيجه مى گيرد كه خلقت و تدبير كائنات در دست خداست، عبادت و اطاعت خاص اوست و نيز مسئله معاد را مطرح كرده و در آخر مى فرمايد: متّقيان گروه گروه به بهشت و كفّار فوج فوج رهسپار آتش خواهند شد.
راه زندگى آن نيست كه انسان در دفع مضرات و جلب منافع به مجسمه ها و مخلوق روى آورد و زندگى خويش را با رسومات از خود ساخته به آخر رساند و گرنه خلقت او عاطل و باطل خواهد بود، خدا از خلقت او غرضى دارد، رسيدن به آن هدف و غرض، در اطاعت و زندگى از نظر خداست.[13]
ترتیب در مصحف
سوره زمر در چينش كنونى قرآن سى‌ونهمين سوره به شمار می آید.[14]
ترتیب بر اساس نزول
سوره زمر پنجاه‌ونهمين سوره در ترتيب نزول است و بعد از سوره سبأ نازل شده است.[15] (لازم به ذکر است اقوال در ترتیب نزول سوره های قرآن مختلف است)
ارتباط با سوره قبلی
خداوند متعال سوره ص را با ذکر قرآن و اهمیت آن به پایان رسانیده است و سوره زمر را هم با مطالبی در مورد قرآن آغاز می کند.
ویژگی
سوره زمر از سور مثانی می باشد مثانی سوره هایی هستند که بعد از سور مئین قرار گرفته اند و زیر صد آیه دارند مانند اینکه سور مئین مبادی باشند و توالی آن مثانی آن فرض شده اند.[16]
سوره های مثانی عبارتند از: احزاب و حجّ و قصص و نمل و نور و انفال و مریم و عنکبوت و روم و یس و فرقان و حجر و رعد و سبأ و فاطر و إبراهیم و ص و محمد و لقمان و زمر.[17]
روايتى است كه از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده كه فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جاى تورات و سوره هاى مئين را به جاى انجيل و سوره هاى مثانى را به جاى زبور به من داد، و پروردگارم مرا با دادن سوره هاى مفصّل فزونى بخشيد.[18]
آیۀ مشهور باز بودن راه توبه برای همگان « قُلْ يا عِبادِيَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِم …» (آیه پنجاه و سوم) در این سوره است.
[9]تفسير نمونه، ج 19، ص 360-359
[10]ترجمه تفسير مجمع‌البيان، ج 21، ص 138
[12]تفسير قرآن مهر، ج 18، ص 23
[13]تفسير احسن‌الحديث، ج 9، ص 259-258
[14]تفسير قرآن مهر، ج 18، ص 23
[15]التمهيد في علوم القرآن، ج 1، ص 136
[16]زاد المسير فى علم التفسير، ج 4، ص 141
